Lög um uppfinningar starfsmanna
Sigurður Ingvarsson, ráðgjafi á einkaleyfasviði og meðeigandi, skrifar:
Hver á rétt á að tryggja sér eignarhald á hugmyndum eða uppfinningum með því að sækja um einkaleyfi á þeim? Hér geta verið miklir hagsmunir í húfi og einkaleyfi fyrir tiltekinni uppfinningu getur...
Sigurður Ingvarsson, ráðgjafi á einkaleyfasviði og meðeigandi, skrifar:
Hver á rétt á að tryggja sér eignarhald á hugmyndum eða uppfinningum með því að sækja um einkaleyfi á þeim? Hér geta verið miklir hagsmunir í húfi og einkaleyfi fyrir tiltekinni uppfinningu getur skilað gríðarlegum hagnaði ef rétt er staðið að því að tryggja vernd á henni.
Í fyrstu grein laga um einkaleyfi á Íslandi segir í fyrstu málsgrein; „Rétt til að fá einkaleyfi fyrir uppfinningu samkvæmt lögum þessum hefur uppfinningamaður eða sá sem hefur öðlast rétt hans“. Þetta þýðir með öðrum orðum að enda þótt uppfinningamaður sé einn eða fleiri einstaklingur, að fyrirtæki, háskóli eða opinber stofnun getur í raun öðlast rétt til þess að sækja um einkaleyfi á uppfinningu. Það gefur auga leið að einstaklingur sem er sjálfstætt starfandi getur sótt um einkaleyfi fyrir sinni uppfinningu, hvort heldur er í sínu nafni eða í nafni fyrirtækis með því að framselja uppfinninguna fyrirtækinu. En hvaða reglur gilda þá um einstaklinga sem eru starfsmenn hjá einkafyrirtækjum eða opinberum stofnunum?
Lög um uppfinningar starfsmanna tóku gildi 1. janúar 2005 og taka til tæknilegra uppfinninga samkvæmt einkaleyfalögum nr. 17/1991, en ekki hönnunar, höfundaréttar, tölvuforrita eða viðskiptaaðferða. Tilgangurinn með þessari lagasetningu var að setja réttarreglur um uppfinningar starfsmanna í anda þess sem gildir á Norðurlöndunum, þar sem bæði er tekið mið af hagsmunum starfsmannsins og atvinnurekandans.
Lögin kveða á um að aðilar þurfi ekki að semja sérstaklega um öll þau atriði sem lúta að rétti starfsmanns til uppfinninga sem hann kann að koma með í ráðningasamningi og umbun vegna þátttöku hans í uppfinningum gerðum á samningstímanum, þar sem fyrirtækið á í raun sjálfkrafa rétt á uppfinningunni, sé hún á starfssviði atvinnurekandans. Í ljósi þessa er því mikilvægt að hafa í huga að lögin um uppfinningar starfsmanna eru almennt frávíkjanleg, en það er gert með samningum á milli atvinnurekanda og starfsmanns eða jafnvel með kjarasamningum. Undantekningar eru þó nokkur ófrávíkjanleg ákvæði, sem getið verður um hér á eftir.
Réttur starfsmannsins er hér skilgreindur út frá einkaleyfalögunum, þar sem kveður á um að starfsmaðurinn eigi rétt til uppfinningar sem hann kemur fram með. Atvinnurekandinn getur hins vegar, á grundvelli 4. gr. laga um uppfinningar starfsmanna, krafist framsals á réttinum þegar uppfinningin er á starfssviði atvinnurekandans. Það sama á við þó svo að uppfinningin sé ekki á starfssviði atvinnurekandans ef hann hefur falið starfsmanninum slíkt verkefni. Hér eru hagsmunir atvinnurekandans tryggðir, þar sem hann ber kostnað af launum og starfsumgjörð uppfinningamannsins, auk þess sem atvinnurekandi á oft þátt í að skilgreina vandamál sem þarf að leysa. Mörkin um hver er raunverulegur uppfinningamaður og hver ekki er þó ekki umfjöllunarefni þessa pistils, en þau verða æ óskýrari í nútímasamfélagi stórfyrirtækja og upplýsingaflæðis.
Hafi starfsmaður gert uppgötvun sem hægt er að sækja um einkaleyfi fyrir, þá ber starfsmanninum að tilkynna atvinnurekandanum það umbúðalaust, rétt og skýrt og með sannanlegum hætti. Atvinnurekandinn hefur þá þriggja mánaða frest til þess að meta uppfinninguna og taka ákvörðun um hvort hann vilji hagnýta hana. Á meðan á þessum „biðtíma“ stendur hvílir þagnarskylda á starfsmanninum og er honum með engum hætti leyfilegt að birta eða fjalla um uppfinninguna á nokkurn hátt eða hagnýta hana í þágu annara en atvinnurekandans. Þetta ákvæði skiptir miklu máli í háskóla- og vísindasamfélaginu, þar sem tvö sjónarmið takast á. Annars vegar er það kappsmál vísindamannsins að vera fyrstur til að birta uppgötvanir sínar, en á sviðum þar sem þróun er ör og samkeppni mikil geta dagar og vikur skipt máli um hver er fyrstur að birta sína uppgötvun. Hins vegar er það sjónarmið atvinnurekandans og réttur hans að sækja um einkaleyfi á uppfinningum starfsmanna, en birting á uppfinningu kemur í veg fyrir að hægt sé að sækja um einkaleyfi vegna kröfu um nýnæmi á einkaleyfishæfum uppfinningum. Það skiptir þó máli að hafa í huga að starfsmanni er heimilt að leggja inn umsókn um einkaleyfi áður en biðtímanum lýkur, en þá ber honum að tilkynna atvinnurekanda um slíkt. Þetta ákvæði lagana er ófrávíkjanlegt.
Ef atvinnurekandinn öðlast rétt til uppfinningarinnar með framsali, hvort heldur er samkvæmt fjórðu grein laganna eða með annars konar samningi, þá á starfsmaður rétt á „sanngjörnu endurgjaldi“. Mat á sanngjörnu endurgjaldi er skv. lögunum háð nokkrum skilyrðum. Taka þarf tillit til verðmætis uppfinningarinnar, mikilvægi hennar fyrir starfsemi atvinnurekandans, ráðningakjara starfsmanns og hlutdeildar starfsmannsins í uppfinningunni. Þetta mat getur að mörgu leyti verið flókið og vandasamt. Áætlað er að fjalla nánar um þetta mikilvæga atriði hér á síðunni á komandi vikum.
Lög um uppfinningar starfsmanna taka einnig á starfslokum og hvenær uppfinning fyrrum starfsmanns telst hans eigin eða eign fyrrum atvinnurekanda. Samkvæmt lögunum á fyrrum atvinnurekandi rétt til framsals uppfinningar fyrrum starfsmanns ef hún er gerð á innan við sex mánuðum frá starfslokum og ef uppfinningin er á starfssviði atvinnurekandans eða tengist verkefnum sem fyrrum starfsmaður vann fyrir hann. Það er ekki heimilt með samningum að framlengja þetta tímabil umfram sex mánuði og er þetta annað ákvæði þessara laga sem er ófrávíkjanlegt.
Ljóst er af ofangreindu að bæði starfsmenn og atvinnurekendur ættu að vera vel meðvitaðir um réttindi sín og skyldur þegar kemur að uppfinningum og huga vel að þessum málum þegar nýjar uppfinningar líta dagsins ljós. Það er hagur allra að búa vel um hagsmuni beggja aðila.